Η μέση εκπαίδευση στα χρόνια της φτώχειας

του Λ. Καστανά

Τα πραγματικά προβλήματα της μέσης εκπαίδευσης δεν είναι ούτε τα εργασιακά των καθηγητών, ούτε το ωράριο, ούτε αριθμός των μαθητών ανά τάξη. Το πρόβλημα είναι η αγραμματοσύνη και πως θα τη νικήσουμε. Γενιές και γενιές τελειώνουν γυμνάσια και λύκεια και τα ποσοστά των εγγράμματων απόφοιτων μειώνονται δραματικά.

Το γυμνάσιο ανήκει στην βασική, υποχρεωτική εκπαίδευση και όμως αδυνατεί να κάνει κτήμα όλων τα στοιχειώδη. Ανάγνωση, γραφή, το πυθαγόρειο θεώρημα, τα βασικά μιας ξένης γλώσσας, μια ιδέα από φυσικές επιστήμες, το σχήμα της Γης, πως γεννιούνται τα παιδιά. Χάνεται στην έρημο των αχανών προγραμμάτων, των παράλογων εξειδικεύσεων, των άχρηστων λεπτομερειών, του αυταρχικού τρόπου διδασκαλίας και του εξισωτισμού προς τα κάτω. «Απαγορεύει σχεδόν διά νόμου», το πείραμα, την αυτενέργεια, τη συνεργασία, το «κάνω κάτι με τα χέρια μου».

  Παιδιά με ελαφρές μαθησιακές δυσκολίες ή με δύσκολο οικογενειακό περιβάλλον και κυρίως τα παιδιά των φτωχών οικογενειών, παίρνουν απολυτήριο, το οποίο όμως δεν ανταποκρίνεται με τίποτα στις πραγματικές τους γνώσεις. Οι σύλλογοι καθηγητών αδυνατούν να βρουν μια κοινή μέθοδο αντιμετώπισης της πραγματικότητας παρόλο που τη διαπιστώνουν. Οι δάσκαλοι συνήθως αρνούνται να συνεργαστούν αρμονικά, να προγραμματίσουν από κοινού τη δουλειά τους, να επιλέξουν και να διδάξουν τα αναγκαία, παρακάμπτοντας το παράλογο αναλυτικό πρόγραμμα. Και κυρίως αρνούνται να ελέγξουν και να αξιολογήσουν από κοινού τη δουλειά τους.  Ελλείψει αξιολόγησης, ο καθένας διδάσκει ότι θέλει και όπως θέλει και επιμένει εκεί που αυτός νομίζει. Είναι καθαρά θέμα τύχης, το αν θα τύχει ο κάθε μαθητής σωστής και πλήρους εκπαίδευσης.   Οι φωτεινές εξαιρέσεις παλεύουν ηρωικά, συχνά σε ένα άγονο περιβάλλον, και μένουν στη συνείδηση των μαθητών ως αυτοί που τους βοήθησαν πραγματικά, οι δικοί τους. Αντιθέτως, αλλά όχι παραδόξως, τα φροντιστήρια δουλεύουν  με μια αξιοθαύμαστη συμφωνία και συνέπεια στα πλαίσια βέβαια της καθορισμένης ύλης. Μην μου πείτε ότι τους μαθαίνουν τεχνικές. Τουλάχιστον τους μαθαίνουν να κάνουν αλγεβρικές πράξεις. Το σχολείο δεν μπορεί, συνήθως, ούτε αυτό.

Τα γενικά λύκεια έχουν υποκατασταθεί από τα φροντιστήρια. Το νέο σύστημα δεν φαίνεται ικανό να επαναφέρει το ενδιαφέρον μέσα στο σχολείο. Ο βραχνάς των πανελλαδικών εξετάσεων καθορίζει τη λειτουργία τους. Τα μαθήματα γενικής παιδείας δεν ενδιαφέρουν κανένα. Τα μαθήματα κατεύθυνσης ασφυκτιούν κάτω από την ακατάσχετη ασκησιολογία, τα τεχνάσματα, την αποστήθιση. Τα παιδιά ζουν καταστάσεις άγχους, μιας ομαδικής παραφροσύνης, χωρίς τελικά σημαντικό μαθησιακό αποτέλεσμα. Η μεταρρύθμιση που εξαγγέλθηκε για τα Λύκεια και θα αρχίσει να εφαρμόζεται από φέτος, είναι άτολμη και δεν φαίνεται να μπορεί να αλλάξει δραστικά το νοσηρό περιβάλλον. Το σημαντικότερο όμως είναι το νέο αναλυτικό πρόγραμμα, το οποίο και αναμένεται. Η νέα «φοβερή» καινοτομία το λεγόμενο και project κινδυνεύει να καταλήξει γρήγορα σε ανέκδοτο, να γίνει κάτι σαν τις περιβαλλοντικές εργασίες, προσχηματικό και κατεβασμένο από το internet.

Τα επαγγελματικά λύκεια (ΕΠΑΛ) ουσιαστικά δεν υπάρχουν ως λύκεια, αλλά ως κάτι άλλο, απροσδιόριστο, εξωτικό. Αδυνατούν πλήρως να δώσουν γενική μόρφωση, αλλά και τεχνικές ή επαγγελματικές γνώσεις. Είναι πλέον τα σχολεία των «κακών» μαθητών. Τα απολυτήρια και πτυχία που απονέμουν απλόχερα είναι χωρίς αντίκρισμα. Το νέο τεχνολογικό λύκειο δεν φαίνεται ότι θα έχει καλύτερη τύχη, αν δεν αξιολογηθούν σοβαρά οι εκπαιδευτές και οι μαθητές, δεν αναδομηθούν τα προγράμματα και δεν εκσυγχρονιστούν τα εργαστήρια.

Οι επιδόσεις στις πανελλαδικές εξετάσεις αναδεικνύουν μια μόνο πλευρά, οι επιδόσεις στους διαγωνισμούς PISA μια άλλη. Τα παιδιά δεν συμμετέχουν στη λειτουργία του σχολείου, απλά κοιτούν το ρολόι και σπρώχνουν τη μέρα.  Το σχολείο αυτό έχει αποτύχει ολοσχερώς. Αν κάτι χρειάζεται είναι να ανοίξει μια πραγματική συζήτηση γύρω από τα προβλήματα των προγραμμάτων σπουδών, του τρόπου διδασκαλίας και της αξιολόγησης. Χωρίς τα πολιτικά προσχήματα του Μνημονίου και του «σχολείου των αγορών», χωρίς να εμπλέκουμε στη συζήτηση τα εργασιακά των διδασκόντων. Υπάρχουν πολλοί θαυμάσιοι δάσκαλοι, γεμάτοι καινοτόμες και ριζοσπαστικές ιδέες, πολλές από τις οποίες τις εφαρμόζουν στην πράξη παρ’ όλες τις αντιξοότητες. Κάποιος πρέπει να τις ακούσει και να τις μετρήσει. Θα πρότεινα στην υπουργό να αφιερώσει 10 μέρες από τη ζωή της και να επισκεφτεί απροειδοποίητα και incognito,  20 γυμνάσια-λύκεια- ΕΠΑΛ σε όλη τη χώρα. Να κλείσει τις πόρτες, να βγάλει έξω τους διευθυντές, τους παρατρεχάμενους και τους συνδικαλιστές και να ακούσει τους συλλόγους. Θα φωτιστεί, θα εκπλαγεί, αλλά και θα μάθει πολύτιμα πράγματα για τη δουλειά της.   

Διαπιστώσεις

Η δομή του σημερινού δευτεροβάθμιου σχολείου έλκει την καταγωγή της από το 19^ο αιώνα. Τα αναλυτικά προγράμματα είναι περίπου ίδια εδώ και 60 χρόνια. Όποιος έχει παλιά σχολικά βιβλία μπορεί να το διαπιστώσει. Υπάρχει σοβαρή πιθανότητα, οι περισσότερες από τις γνώσεις που αποκομίζει σήμερα ένας μαθητής να του είναι τελείως άχρηστες μετά από 10 χρόνια με την ταχύτητα που τρέχει, η επιστήμη και η τεχνολογία.

Τα πανεπιστήμια διαμαρτύρονται ότι οι πρωτοετείς φοιτητές δεν έχουν τις βασικές γνώσεις για να παρακολουθήσουν τα μαθήματά τους. Η αύξηση του μέσου χρόνου απόκτησης πτυχίου στα 7-8 χρόνια οφείλεται ως ένα βαθμό και σε αυτές τις δομικές αδυναμίες.

Το σύστημα επιλογής και κατανομής στις σχολές έχει αποτύχει ολοσχερώς. Πολλά παιδιά ανακαλύπτουν αργά ή γρήγορα, ότι δεν κάνουν ή δεν ενδιαφέρονται για τη σχολή που επέλεξαν. Αναγκάζονται να κάνουν φροντιστήρια μέσα στα πανεπιστήμια για να μπορέσουν να πάρουν το πτυχίο τους ή εγκαταλείπουν από αδυναμία. Τελειώνουν, αλλά είναι πολύ πιθανό να γίνουν κακοί επαγγελματίες. Δεν υπάρχει επαγγελματικός προσανατολισμός.

Η κριτική ικανότητα, η δυνατότητα αναζήτησης της γνώσης και η ευχέρεια στην εκπόνηση εργασιών - μελετών είναι σε χαμηλό επίπεδο. Δεν πρέπει να μας παρασύρουν οι επιτυχίες κάποιων χαρισματικών και εργατικών παιδιών μας κατά τις μεταπτυχιακές σπουδές τους στο εξωτερικό. Ο μέσος όρος είναι χαμηλός. Είναι ακριβώς αυτό που μετρούν οι διεθνείς στατιστικές.

Και το κακό έχει τη ρίζα του στο γυμνάσιο και στο λύκειο. Το μοντέλο της μαζικής, δαπανηρής, αλλά φθηνής στο αποτέλεσμα, παιδείας ελληνικού τύπου χρειάζεται αναθεώρηση. Σημαντικές αδυναμίες ουσίας μας απαγορεύουν να εισέλθουμε με αξιώσεις στη νέα εποχή που ήδη τρέχει. Εντοπίζω ως κύριες αιτίες τις εξής:

Τα αναλυτικά προγράμματα.

Τροχοπέδη στη μέση εκπαίδευση αποτελούν: Η επιμονή στην γραμματική και το συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και όχι στην ουσία των κειμένων της. Η επιμονή στα θρησκευτικά και την αρχαία ιστορία του εβραϊκού έθνους. Η επιμονή στην αρχαία ιστορία και η αποσιώπηση της νεώτερης και κυρίως της μεταπολιτευτικής. Η κατάργηση της ευκλείδειας γεωμετρίας και στερεομετρίας και η επιμονή στην ασκησιολογία και τα μαθηματικά τεχνάσματα. Η αποσιώπηση της δαρβινικής θεωρίας στη βιολογία. Η ακατάσχετη παράθεση πληροφοριών και λεπτομερειών στη Φυσική και κυρίως η μη διδασκαλία του πνεύματος και των βασικών αρχών της φυσικής του 20^ου αιώνα. Η έλλειψη διδασκαλίας βασικών αρχών μικροοικονομίας. Η παντελής έλλειψη καλλιτεχνικής παιδείας και άθλησης. Όλα αυτά αλλά και πολλά άλλα καθιστούν τη μέση εκπαίδευση όχι μόνο βαρετή και επώδυνη  για τα παιδιά, αλλά και άχρηστη για τη μετέπειτα σταδιοδρομία τους.

Ο τρόπος διδασκαλίας: 

Το δασκαλοκεντρικό μοντέλο ως το αποκλειστικό μοντέλο διδασκαλίας δεν επαρκεί πλέον. Στην εποχή του «με ένα κλικ βρίσκομαι παντού», το να στήνεις από κάτω 20 εφήβους και να τους πλακώνεις στις «σοφίες» συχνά με φωνή και ύφος κοιμισμένου ή νευρωτικού, είναι ότι το χειρότερο.  Απομακρύνει το μαθητή από τη γνώση και δεν του επιτρέπει να μάθει πώς να μαθαίνει. Οι σύγχρονες θεωρίες διδασκαλίας δεν δοκιμάστηκαν ποτέ στο ελληνικό σχολείο και αυτό γιατί απαιτούν χρόνο και αυτό συγκρούεται με τον τεράστιο όγκο της πληροφορίας που πρέπει να διδαχθούν και να αποστηθίσουν οι μαθητές. Δεν υπάρχει σε καμία πτυχή της εκπαιδευτικής διαδικασίας η αυτενέργεια, η συνεργασία, το πείραμα και η αμφισβήτηση, η ανατροπή στην πράξη της προγενέστερης γνώσης.  

Η απαξίωση της τεχνικής εκπαίδευσης:

 Στην εποχή της τεχνολογίας, το δικό μας σχολείο κατάφερε να καταστρέψει την πιο γόνιμη ιδέα, αυτή της τεχνικής εκπαίδευσης. Το μόνο άμεσα παραγωγικό σχολείο, το τεχνικό και επαγγελματικό, έγινε ένα parking εφηβικών ψυχών στο οποίο κυριαρχεί η απαξία και η έκπτωση των πάντων. Η αποβιομηχάνιση της χώρας και η ανάδειξη του δημοσιουπαλληλισμού και της παροχής υπηρεσιών ως οράματος για κάθε νέο και νέα, εδραίωσε στην πεποίθηση ότι το σχολείο σε μαθαίνει θεωρητικά πράγματα που δεν έχουν εφαρμογή, τα οποία πρέπει απλά να αποστηθίσεις για να πάρεις ένα χαρτί για να πορευτείς στην υπόλοιπη ζωή σου. Η χώρα σήμερα καταρρέει ακριβώς γιατί οι περισσότεροι δεν ξέρουν να ερευνούν, να καινοτομούν, να κατασκευάζουν και να εξάγουν.

Υπάρχουν ιδέες

Μια ιδέα είναι να φτιάξουμε σχολεία πολλών ταχυτήτων. Να δίνουμε σε όλους μια βασική λιτή και ουσιαστική γενική παιδεία στο γυμνάσιο με καινούργια αναλυτικά προγράμματα και χρήση διαδικτύου. Απαραίτητη η γνώση του «word» από την Α’ γυμνασίου. Πολλές εργασίες και αξιολογήσεις των παιδιών μπορούν να γίνονται ηλεκτρονικά. Οι σχοινοτενείς αφηγήσεις στα βιβλία και στην τάξη που πασχίζουν μάταια να εισάγουν τους μικρούς μαθητές στο κλίμα μιας εποχής ή ενός επιστημονικού πεδίου μπορεί να είναι ένα video στο You Tube ή δυο φωτογραφίες. Μια λύση θα ήταν η ψηφιακή τάξη. Αν τα χρόνια της φτώχιας που έρχονται δεν το επιτρέπουν, ας επιδοτήσει η πολιτεία κάθε οικογένεια να αποκτήσει ένα γρήγορο υπολογιστή, αν δεν έχει ήδη και ας κρατήσουμε το μαθητή on line με το σχολείο, όλη μέρα.

Μετά, μπορούμε να κατανείμουμε τους αποφοίτους γυμνασίου με βάση τις ικανότητες και τις διαθέσεις τους, αφού πρώτα τους έχουμε προσεκτικά, προσανατολίσει επαγγελματικά και  αξιολογήσει, με επιστημονικό τρόπο.

1. Τεχνική εκπαίδευση με έμφαση στο σύγχρονο εργαστήριο και συνδεδεμένη με την αγορά εργασίας που θα οδηγεί σε πτυχία ειδικότητας Β επιπέδου, δηλαδή σε επαγγελματικά δικαιώματα. Μέσα σε αυτή θα πρέπει να ενταχθούν τα ΙΕΚ, τα κέντρα ελευθέρων σπουδών κλπ. Εταιρίες - Χορηγοί μπορούν να μας βοηθήσουν στον εξοπλισμό των εργαστηρίων.

2. Τεχνολογικό λύκειο υψηλού επιπέδου που θα δίνει γενικές και ειδικές επαγγελματικές γνώσεις (πτυχίο επιπέδου Γ), αλλά και θα οδηγεί στα πολυτεχνεία, στις στρατιωτικές  και στις γεωπονικές σχολές και στα αντίστοιχα αναγκαία ΑΤΕΙ.

3. Θεωρητικό λύκειο υψηλού επιπέδου με κατευθύνσεις, που θα δίνει γενικές και ειδικές γνώσεις, αλλά και που θα οδηγεί στις σχολές ανθρωπιστικών σπουδών, στις επιστήμες Υγείας, στα οικονομικά και στη Φυσικομαθηματική. 

Και όλες οι κατανομές να γίνονται με συνεχή, αξιόπιστη, και ενδελεχή αξιολόγηση, με συστήματα πιστωτικών μονάδων, έτσι ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι επιδόσεις των μαθητών σε όλο το λύκειο και να υπάρχει η δυνατότητα μετακίνησης. Φυσικά και πρέπει να κλείσουν ΑΤΕΙ και ΑΕΙ και να μείνουν αυτά που χρειάζονται για τις ανάγκες της κοινωνίας μας και της αγοράς εργασίας. Αν κλείσουμε τη στρόφιγγα της ανώτατης εκπαίδευσης, η κοινωνία θα στραφεί στην τεχνική εκπαίδευση και θα απαιτήσει  από αυτή να είναι πραγματική και αξιόπιστη.

Η αξιολόγηση των σχολικών μονάδων

Η αξιολόγηση εσωτερική και εξωτερική είναι αναγκαία όσο ποτέ  για να δουλέψει το σχολείο γόνιμα και επιστημονικά. Προγραμματισμός σε όλα τα επίπεδα, εκτέλεση των συμφωνηθέντων, διαρκής αυτό-έλεγχος και επανέλεγχος, ουσιαστικός και όχι τυπικός. Θα πρέπει να ιδρυθεί ένας μηχανισμός που να ακούει και να μετρά την άποψη των μαθητών για την ποιότητα της διδασκαλίας. Θα πρέπει με κάποιο τρόπο η διεύθυνση του σχολείου να ελέγχει την εκτέλεση του προγράμματος σπουδών και όχι μόνο την ώρα προσέλευσης του προσωπικού. Και όλες οι μετρήσεις και τα συμπεράσματα να είναι στη διάθεση όλων μέσω του διαδικτύου. Υπάρχουν διάφορα μοντέλα αξιολόγησης, ας εφαρμόσουμε κάποιο που μας ταιριάζει και στο δρόμο μπορούμε να το αλλάξουμε και να το βελτιώσουμε. Οι καθηγητές δεν έχουν πρόβλημα με την αξιολόγηση. Πρόβλημα έχει η ΟΛΜΕ και τη χρησιμοποιεί ως φόβητρο.

Οποιοδήποτε μοντέλο μέσης εκπαίδευσης  θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του την οικονομική κατάσταση της χώρας. Είτε με νέα δραχμή, είτε με Ευρώ, είτε με την επιτήρηση της τρόικας, είτε μόνοι της, η χώρα είναι υπερχρεωμένη και πρέπει να περιορίσει τις δαπάνες της. Τα επόμενα 20 χρόνια θα ζούμε περιορισμένα. Έτσι και θα σπουδάζουμε. Συνεπώς, θα πρέπει να αυξήσουμε την απόδοση του συστήματος, ώστε και να είναι περισσότερο παραγωγικό αλλά και λιγότερο σπάταλο. Θα γίνουν περικοπές. Χρήσιμες, αλλά όχι πρώτης ανάγκης, δράσεις θα πρέπει να ανασταλούν ή να περιοριστούν. Θα πρέπει όμως να διαφυλάξουμε τον πυρήνα της παιδείας μας και να τον αναβαθμίσουμε. Είναι λάθος να κάνουμε εκπτώσεις στον ήδη μικρό μισθό των διδασκόντων, ή στα εποπτικά μέσα διδασκαλίας. Αντίθετα, μπορούμε να περιορίσουμε την αργομισθία, τη γραφειοκρατία, τις άχρηστες θέσεις ευθύνης ( πχ τομεάρχες, σχολικοί σύμβουλοι), τα αναλώσιμα. Να καταργήσουμε τα επιμίσθια των διαφόρων επιτροπών, των επιτηρητών και των διορθωτών.

Αντίθετα, ας αναζητήσουμε τον αρχαίο θεσμό της χορηγίας.

Κληροδοτούμε στις επόμενες γενιές ένα δυσβάσταχτο χρέος, μια οικονομία και μια παραγωγική βάση διαλυμένη. Ας τους δώσουμε τουλάχιστον μια καλή Παιδεία. Μπορούμε και με λιγότερα χρήματα, αρκεί η πολιτεία να ακούσει κάποτε τη φωνή των μάχιμων εκπαιδευτικών και των σοβαρών ειδημόνων και να απομονώσει τους κομματικούς εγκάθετους και τους πάσης φύσεως αγράμματους διαδρομιστές. Δυστυχώς το πολιτικό σύστημα από την άκρα δεξιά έως την άκρα αριστερά έχει εντάξει τη Δημόσια Παιδεία μέσα στο φάσμα των ανταγωνιστικών πελατειακών του σχέσεων. Ο ορθός λόγος και το ωφέλιμο έργο είναι στα χέρια των πολιτικών δυνάμεων της κοινής λογικής.  Και τέτοιες δυνάμεις υπάρχουν παντού.